Асосҳои назариявии экспертизаи судӣ-комплексӣ.

Баъзе  муаллифон чунин мешуморанд, ки экспертизаи судӣ  мафҳуми ҳуқуқӣ, мурофиавӣ мебошад, зеро дар қонун муқаррар намудани асосҳо, тартиби татбиқи он, инчунин тарҳрезӣ ва истифодаи натиҷаҳои он – хулосаи коршинос муҳим аст.  Ба ин муаллифон Е.А.  Зайцева, В.М.  Галкин, Ю.К.  Орлов, Н.П.  Майлис ва дигарон шомиланд.

Намояндагони ақидаи дигар, олими барҷастаи шӯравӣ ва рус Р.  Белкин, ки экспертизаи  судиро аз ҷиҳати мурофияви баррасӣ намуда  онро ҳамчун мафҳуми бисёрҷанба баррасӣ кардааст[1].

Ҳамин нуқтаи назарро Э.Р. Россинская, таъкид намудааст: «ташхиси комплексӣ бояд аз нуқтаи назари ягонагии диалектикии шакли мурофиавӣ ва мундариҷаи методологӣ баррасӣ карда шавад, яъне  на танҳо аз ҷиҳати мурофиавӣ, балки аз ҷиҳати илми  ва ташкилӣ низ барасӣ карда шавад.  Дар акси ҳол, он аз комиссия фарқи ҷиддӣ надорад ва танзими мурофиавии он ба амалияи тафтишотӣ ва судӣ чизе намедиҳад.[2] ”

Замоне, бо ишора ба ин мушкил, А.Р. Шляхов навиштааст: «Консепсияи таҳқиқоти комплексӣ дар экспертизаи судӣ як қатор ҷанбаҳо дорад:  назариявӣ, методологӣ, ҳуқуқӣ, ташкилӣ, сохторӣ ва идоракунӣ “. Инчунин ҷанбаҳои мурофиавӣ, криминалистӣ, ташкилӣ, методологӣ ва мафҳуми «экспертизаи комплексиро»  дар бар мегирад.

Муқаррароти асосии “Назарияи экспертизаи комплексии” Петрухин Орлов аз инҳо иборатанд [3]:

 – Сатҳи миқдорӣ:  Экспертизаи  судии комплексӣ метавонад танҳо аз ҷониби гурӯҳи муҳаққиқон амалӣ карда шавад (ҳадди аққал ду нафар).

  – Сатҳи касбӣ:  Экспертизаи судии комплексӣ аз ҷониби ду ва ё зиёда мутахассисони гуногун ихтисос гузаронида мешавад.

 – Тафовути салоҳиятҳо: салоҳиятро ҷинс, намуд ё зергурӯҳи экспертиза муайян мекунад.

 – Гузаронидани таҳқиқоти мустақил: Дар асоси маҷмӯи донишҳо, коршинос дар асоси далелҳо таҳқиқот мегузаронад.  Аз як тараф, коршинос мефаҳмад, ки ӯ дар гурӯҳе кор мекунад, ки вазифаи ягона дорад ва хулосаи ӯ бояд ба ҳалли ин вазифаи мушаххас равона карда шавад.  Аз тарафи дигар, таҳқиқоти ӯ мустақил аст, ки онро қоидаҳо ва салоҳияти мурофиавӣ дастгирӣ мекунанд, ки барои ҳар як коршинос гуногун аст.

 – Ташаккули афкори мустақил.  Дар асоси натиҷаҳои таҳқиқот, коршинос андешаи худро ташаккул медиҳад, ки дорои хусусиятҳои асосии зерин мебошад:

а) хулоса дар натиҷаи таҳқиқоти мустақил ягона  аст;

б) бидуни маълумоте, ки дар хулосаи коршиноси мушаххас мавҷуд аст, хулосаи умумӣ оид ба омӯзиши экспертӣ дар маҷмӯъ сохта намешавад;

в) хулосаи умумиро танҳо якҷоя  кардан мумкин аст, яъне бояд натиҷаҳои бадастовардаи ҳар як коршиноси комиссияро ҷамъбаст (ҳамбастагӣ) кунад.

Раванди ҳамгироӣ:  ҳар як коршинос маҷбур аст, ки на танҳо қисмати таҳқиқоти худро таҳлил кунад, балки ба натиҷаҳои иттилоотии коршиносони дигар низ дахолат кунад.

Сатҳи арзёбӣ: арзёбии тарафайн ё пайдарпайи эътимоднокии хулосаҳои мустақил қобили қабул нест.  Масалан, “Коршинос ҳеҷ гоҳ наметавонад дурустии хулосаҳои коршиноси ихтисоси дигарро баҳо диҳад”.

Мазмуни хулосаи шартӣ: ҳангоми гузаронидани экспертизаи судии комплексӣ, дар ҳама ҳолатҳо, хулосаҳо бояд дар шакли хулосаҳои шартӣ таҳия карда шаванд ва эътимоднокии хулосаи қаблӣ, аслан аз ҷониби муфаттиш (суд) баҳо дода шавад.

Ба ақидаи професори тоҷик Ямоқова З.Д, «Экспертизаи судии комплексӣ  ин экспертизаи давлатии судие мебошад, ки онро комиссияи коршиносони судии дорои ихтисосҳои мухталиф дар сурате мегузаранд,ки агар барои муқарар намудани ҳолате, ки барои парванда аҳамият дорад, гузаронидани экспертиза дар асоси донишҳои соҳаҳои гуногун зарур бошад»[4]. Системаи робитаҳои мантиқӣ дар назарияи кории фаъолияти экспертӣ  дорои чунин шакл аст:

Сатҳи аввал  – миқдорӣ аст ҳадди аққал ду коршинос, сатҳи дуввум- тахассусҳои касбӣ мебошанд,сатҳи сеюм – фарқияти салоҳиятҳо мебошад, сатҳи  чорум- тадқиқоти автономӣ мебошад, сатҳи панҷум- ташаккули хулосаҳои мустақил мебошад, сатҳи шашум- хотима ёфтани таҳқиқоти мустақил ва оғози ҳамгироии натиҷаҳои таҳқиқоти мустақил мебошад, сатҳи ҳафтум – арзёбии тарафайн ё пайдарпайи эътимоднокии хулосаҳо талаб карда мешавад, сатҳи ҳаштум- таҳияи хулосаи ниҳоӣ мебошад, сатҳи нӯҳум- таҳияи конструксияҳои назариявӣ мебошад, ки хусусиятҳои версияи кориро тавсиф мекунанд,сатҳи даҳум- ин интиқоли хулосаҳои бечунучарои экспертизаи судӣ  барои истифодаи амалӣ – ба суд, муфаттиш ва дигар муштариён мебошад.

Хусусиятҳои асосии консепсияи нави  Фаъолияти Экспертӣ , ки онро аз консепсияи муосири корӣ фарқ мекунанд, инҳоянд:

–  Экспертизаи  судии комплексӣ  метавонад на танҳо аз ҷониби мутахассисони гуногун, балки аз рӯи ихтисосҳои якхела амалӣ карда шавад.

–  Консепсияи нав тахмин мезанад, ки коршиноси дуюм дар таҳқиқоти худ танҳо хулосаҳои коршиноси қаблиро истифода мебарад.

–  Таҳқиқоти коршиносон дорои сохтори бисёрсатҳӣ буда, элементҳои оддӣ ва мураккабро иваз мекунанд.

Ҳамин тавр, В.И.  Шиканов мафҳуми зеринро медиҳад: “экспертизаи  комплексӣ омӯзишест, ки мутахассисон дар раванди он масъалаҳои муштаракро дар асоси ҳамкории дониши аз илмҳои гуногун гирифташуда ва мансуб ба салоҳияти ду ва ё зиёда намудҳои экспертиза  ҳал мекунанд[5]“.  Экспертизаи  судии  комплексӣ  бо супориши мақомоти тафтишотӣ ва суд дар ҳолатҳое сурат мегирад, ки саволҳо ба миён меоянд, ки ҳалли онҳо ҳамкории донишҳоро талаб мекунад, ки моликияти илмҳои гуногун мебошанд ва бо салоҳияти санҷишҳои якхелаи намудҳои гуногун алоқаманданд;

Мутахассисоне, ки дар истеҳсоли экспертизаи судии  комплексӣ иштирок мекунанд, якҷоя таҳқиқоти заруриро анҷом медиҳанд.  Пас аз хулосаҳои умумӣ, коршиносон хулосаи умумӣ таҳия мекунанд, ки барои он масъулияти баробар доранд. Инро қаблан баъзе криминологҳо ва просессуалистони шӯравӣ, ба мисли  Р. Белкин,  А.И. Винберг,  И.Л. Петрухин, ки дар боби 13-уми монографияи дастаҷамъӣ чунин менависад: «Дониши махсусро (яъне бо якчанд соҳаи дониш алоқаманд) як коршинос метавонад дошта бошад.  Агар ин дониш барои ҳалли ягон масъалаи махсус зарур бошад, пас чунин мутахассис, масалан, пизишки судӣ ва олими судӣ ҳуқуқ дорад як хулоса барорад ».  Р.С.  Белкин навиштааст: «Аз ҷиҳати гносеологӣ истеҳсоли як ташхиси комплексӣ (ба маънои муосираш) аз ҷониби як коршинос эътироз ба миён оварда наметавонад.  Мо ба ақидаи  Р.С.Белкин рози  мешавем, ки аз нуқтаи назари мурофиавӣ набояд эътироз бошад, зеро ҳар як хулосаи коршиносон бояд аз ҷониби субъектҳое таъин карда шавад, ки чунин экспертизаро таъин кардаанд[6].

«Аз ҷиҳати мурофиавӣ барои чунин ҳалли масъала монеа вуҷуд надорад, зеро ҳар як хулосаи коршинос (коршиносон) бояд аз ҷониби муфаттиш ва суд баҳои ҳатмӣ гирад ва танҳо онҳо масъалаи истифодаи онро дар парванда ҳал мекунанд.  Аммо, маҳз аз нуқтаи назари баҳодиҳӣ ба хулоса, эътирозҳо одатан алайҳи гузаронидани ташхиси комплекси  аз ҷониби як коршинос баён карда мешаванд. ” Дар тасдиқи рисолаи дар боло зикршуда, Н.П.  Майлис ва В.Ф.  Орлова.  Дар мақолаи худ  мегӯянд, ки табиати фармоишии Экспертизаи судӣ  як падидаи маъмулӣ ва хеле муҳим барои муайян кардани ваколатҳои аъзои комиссия мебошад, ки онро месозанд[7]. Муаллифони дигар нуқтаи назари дигарро пешниҳод мекунанд: “Мувофиқи назарияи ҳозира, экспертизаҳои комплекси  аз ҷониби ду ва ё зиёда коршиносон гузаронида мешавад.” Якум, истеҳсоли экспертизаи судӣ  аз ҷониби гурӯҳи (комиссияи) мутахассисон бояд,  “як ҳолати умумии истеҳсоли чунин ташхисро  ва танҳо истеҳсоли экспертизаи судиро ҳамчун “парвандаи махсус” баррасӣ карда мешавад. Дуюм, эксперизаи комплексӣ бо ҷалби мутахассисони ихтисосҳои гуногун анҷом дода мешавад. Ҳамин тавр, Ю.К.  Орлов иштироки мутахассисони ихтисосҳои гуногунро дар истеҳсоли он хусусияти фарқкунандаи экспертизаи судӣ мешуморад.  Ин мавқеъро И.Л.Петрухин дастгирӣ мекунад[8].

Дар ин самт, бояд яке аз муқаррароти консепсияи нави экспертизаи судиро қайд кардаанд: “Экспертизаҳои комплексӣ  метавонад на танҳо аз ҷониби мутахассисони гуногун, балки якхела низ гузаронида шавад.”  Ин вазъ дар байни коршиносон ва олимон ба таври дуруст танқид шудааст.  Ҳамин тавр, масалан, Н.П.  Майлис ва В.Ф.  Орлова мавқеи асосии Экспертизаи судиро  таъкид намуда, қайд мекунад: мувофиқи консепсияи нав бояд инҳо амал кунанд[9]:

1.  даст кашидан аз мавқеи асосии экспертизаи комплексӣ;
2. ҳамгироии дониши ихтисосҳои гуногуни коршиносӣ, ки муаллифон онро ҳамчун” парвандаи махсус “-и ташхиси комплексӣ баррасӣ мекунанд”.
3. ҳалли ҳамаҷонибаи масъалаҳои ба миён гузошташуда.
4. мавҷудияти як объекти ягонаи таҳқиқот ё гурӯҳи якхелаи объектҳо.
5. Ҳалли мушкилоти дастаҷамонаи коршиносон .
6. Иштироки ҳамзамони мутахассисони ихтисосҳои гуногуни экспертӣ дар таҳияи хулосаи умумӣ ва додани хулосаи муштарак. Асоси чунин хулоса хулосаҳои  ҳар як коршинос оид ба масъалаҳои марбут ба салоҳияти ӯ мебошад.  Ин хулосаҳо бояд ба хулосаи муштараки ҳамаи коршиносон табдил ёбад[10].
7.  Экспертиза суии комплексӣ  як намуди мустақили экспертиза мебошад.

Ю.К.  Орлов ва инчунин баъзе муаллифони дигар мегӯянд, ки “экспертизаи  комплекси ҳамеша дар шакли комиссия гузаронида мешавад ва аз ин рӯ, аслан як навъ комиссия аст.”  …  Аммо, ин комилан дуруст нест.  Дар амал, бисёр мисолҳои истеҳсоли экспертизаи судии комплесиро  аз ҷониби як коршинос мавҷуданд, ки муаллифони гуногун борҳо ба онҳо таваҷҷӯҳ кардаанд[11].

Ҳангоми муайян кардани ин мафҳумҳо ба назарияи умумии экспертиза ва соҳаҳои он муроҷиат кардан лозим аст.  Аз нуқтаи назари фаъолияти амалӣ дар мавзӯи экспертиза одатан маънояш маълумоти воқеӣ (далелҳо, ҳолатҳо) мебошад, ки дар асоси истифодаи дониши махсуси илмӣ ва омӯзиши маводи парванда дар ҷараёни ташхис муқаррар карда мешавад.  Азбаски хусусияти асосии экспертизаи судии комплексӣ истифодаи донишҳои илмии ихтисосҳои гуногуни экспертӣ дар истеҳсоли он мебошад, мавзӯи экспертизаи судии комплексиро метавон маълумоти воқеӣ ҳисобид, ки дар заминаи истифодаи донишҳои илмии ихтисосҳои гуногуни коршиносон ҳангоми истеҳсоли он муқаррар карда шудааст.

Дар амалияи экспертӣ, мавзӯи экспертизаро ба мавзӯи синф, ҷинс, намуд, зернамуди экспертиза ва мавзӯи экспертизаи мушаххас ҷудо кардан мумкин аст.

Объектҳои чунин экспертиза ва рӯйхати саволҳои экспертиро методологияи комплексии экспертизаи истеҳсоли он муайян мекунад.  Агар методологияи ташхиси комплексӣ  вуҷуд надошта бошад , пас мавзӯи он бо тавсияҳои методологии дар адабиёти махсус ва илмӣ додашуда ё бо усулҳои инфиродии стандартӣ муайян карда мешавад.

Р.С.  Белкин мафҳуми мавзӯи экспертизаро васеъ намуда, ба он маълумоти воқеӣ (далелҳо, ҳолатҳо), ки дар асоси дониши махсус ва таҳқиқи маводи парвандаи ҷиноӣ ё гражданӣ муқаррар карда шудаанд, мансуб донист.  Вай таъкид кард, ки мавзӯи ташхиси судӣ аз ҷониби объекти таҳқиқоти экспертӣ ва саволҳои муфаттиш (суд) пешакӣ муайян карда мешавад[12]. Объекти таҳқиқоти экспертиза  одатан ҳамчун як объекти моддӣ ё идеалие мебошад, ки дорои маълумоти барои ҳалли масъалаи экспертӣ зарур аст.  Ҳангоми истеҳсоли экспертиза, объектҳои таҳқиқшаванда инҳоянд: ашхос (айбдоршаванда, гумонбаршуда, ҷабрдида ва ғ.) ашёи гуногуни моддӣ (пойафзол, либос, олоти ҷиноят, воситаҳои нақлиёт ва ғ.) ҳайвонот;  растаниҳо;  минтақаҳои релеф;  биноҳо. осори гуногун (дастҳо, пойҳо, дандонҳо ва дигар қисматҳои бадани одам, ашёи либос, пойафзол, аслиҳаи дуздӣ, қисмҳои силоҳ дар гулӯлаҳо ва ғилофҳо ва ғ.) нусхаҳои чопӣ, аксҳо.ҳуҷҷатҳои гуногун ва нусхаҳои онҳо ва дигарон.

Бо назардошти аҳамияти мурофиавии  худ, объектҳои экспертиза дар адабиётҳо одатан ба гурӯҳҳои зерин тасниф карда мешаванд: ашё – далелҳои шайъӣ,объектҳо – намунаҳо барои таҳқиқоти муқоисавӣ, маводи парванда, ки дорои маълумоти марбут ба мавзӯи экспертиза мебошанд,далелҳои шайъӣ, яъне ашёе, ки дар ин хусус ба парвандаи ҷиноятӣ замима карда мешаванд, ҳуҷҷатҳо ҳамчун намуди махсуси далелҳо, одамони  зинда,объектҳое, ки вазъи муайяни мурофиавӣ надоранд (масалан, маҳалли ҳодиса);

1). Аз рӯи дараҷаи таъин кардани экспертиза :

1. Давлатӣ ;
2. Ғайридавлатӣ мешавад.

2).  Аз рӯи пайдарпаӣ:

1. асосӣ;
2. иловагӣ.

3). Аз руйи дараҷаи гузаронидани экспертиза

1. Экспертизаи танҳо гузаронидашуда.

2.Экспертизаи якҷоягузаронидашуда.

4).  Дар соҳаи мурофиаи судӣ:

–  Экспертизаи судие,  ки дар парвандаҳои ҳакамӣ гузаронида мешаванд;

–   Экспертизаи судие, ки дар парвандаҳои гражданӣ  гузаронида мешаванд;

–   Экспертизаи судие, ки дар парвандаҳои маъмурӣ гузаронида мешавад;

–   Экспертизаи судие, дар парвандаҳои ҷиноятӣ гузаронида мешавад.

Экспертизаи комплексии  криминалистӣ дар ҷанбаи гносеологӣ тадқиқоти экспертиест, ки бо истифодаи донишҳои махсуси соҳаҳои гуногуни илмӣ гузаронида мешавад, ки ҳадафи он якҷоя ҳалли масъалаҳои марзии синфҳои гуногун, ё намудҳои экспертизаи судӣ ҳангоми омӯзиши як объект ё гурӯҳи якхелаи ашё, ҳалли масъалаи ҳамгироӣ мебошад, ки  бо таҳияи хулосаи умумӣ ва додани хулосаи муштарак ба амал бароварда мешавад. Аммо, масъалаҳои муқарраршудаи назариявӣ ва ҳуқуқӣ бояд ҳал карда шаванд, ки инро муҳокимаҳои дар ҷомеаи коршиносон доир ба ин масъалаҳо баамаломада шаҳодат медиҳанд.  Оид ба як парвандаи гражданӣ ва ё ҷиноятӣ мумкин аст комплесӣ экспертизаҳои судии гуногун гузаронида шавад, ҳам нисбати ҳамон як объект, ҳам гуруҳи объетҳо. Масалан, нисбати ҳуҷҷати дастнавис, имзо, муҳр як қатор экспертизаҳои судии комплексӣ гузаронидан мумкин аст.